Piątek wieczorem. Krakowski Kazimierz tętni życiem. Dyskoteki, kawiarnie i restauracje są przepełnione, w żydowskiej dzielnicy brakuje tylko... Żydów.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu krakowski Kazimierz tętnił życiem żydowskich rodzin, ale w piątkowy wieczór ulice miasta pustoszały. W każdy piątek po zachodzie słońca dla ortodoksyjnych Żydów na całym świecie rozpoczyna się szabat.
Szabat to jedno z ważniejszych żydowskich świąt. Siódmego dnia po stworzeniu świata Bóg powstrzymał się od pracy, podobnie też czynią Żydzi. Co to znaczy w praktyce? Na podstawie tekstów biblijnych opracowano listę 39 prac zabronionych w szabat, po hebrajsku zwanych melachot. Są to między innymi: rozpalanie ognia, wiązanie snopków, farbowanie czy krojenie materiałów. Wiele z tych czynności brzmi dziś archaicznie, jednak każda z nich rozszerzona jest o tzw. toladot, czyli prace prowadzące do tego samego lub podobnego skutku. Tak więc farbowanie może znaczyć robienie makijażu czy używanie lakieru do paznokci. Szabat rozpoczyna się po zachodzie słońca w piątek i trwa do zachodu słońca w sobotę, dlatego tak ważne jest, by z wszystkimi przygotowaniami zdążyć przed jego rozpoczęciem. Szabat to czas na rozmowę, modlitwę, odpoczynek i spędzenie czasu z bliskimi.
Chrześcijanin musi przestrzegać 10 przykazań, wyznawca judaizmu ponad 600. Obejmują one każdy aspekt życia: od pracy aż po życie rodzinne. Najbardziej ortodoksyjni Żydzi nazywani są chasydami. Charakterystycznym strojem chasydów są czarne kapelusze, białe koszule i czarne chałaty. Włosy są krótkie, najczęściej z pejsami i brodą. W synagogach Żydzi zakładają jarmułki - małe czapeczki przykrywające głowę mężczyzny. Kolory i wzory jarmułek są bardzo różne. Często ich kolory oznaczają przynależność do danej grupy religijnej czy politycznej. Ubiór chasydki musi być skromny. Mężatki zakładają chusty, kapelusze lub peruki traktowane jako nakrycie głowy.

Pierwsze wzmianki o Żydach w Krakowie pochodzą z kroniki Wincentego Kadłubka. Status Żydów był wysoki, uznawano ich za „sługi skarbu", tzw. servi camerae. Zapewniało im to specjalną ochronę prawną. Żydzi byli wykształconymi finansistami, kupcami i lekarzami. Dlatego władcy polscy, by wzmocnić pozycję państwa, przyznawali im wiele przywilejów. Dzięki nim Żydzi mieli zapewnioną nietykalność osób i mienia, swobodę handlu, nie podlegali także prawu miejskiemu. Kolejne przywileje dotyczyły relacji z nieżydowskimi mieszkańcami miasta: ci ostatni mieli obowiązek udzielania pomocy Żydom, zakaz wysuwania przeciw nim fałszywych oskarżeń czy wysokie kary za porywanie żydowskich dzieci w celu ochrzczenia. Rodziło to liczne spory między Żydami a krakowianami.

Na początku XV wieku w mieście wybuchły liczne rozruchy antyżydowskie. Gdy w 1494 roku w Krakowie wybuchł pożar, winą obarczono Żydów. Jeszcze w tym samym roku król Jan Olbracht nakazał Żydom opuścić Kraków i przenieść się na Kazimierz. Tak powstało osobne miasto, a potem żydowska dzielnica Krakowa obejmująca dziś m.in. ulice: Miodową, Starowiślną czy św. Wawrzyńca. Na Kazimierzu budowano synagogi, szkoły i cmentarze. Wkrótce ludność żydowska zdominowała cały Kazimierz, a także sąsiedni Stradom. Tuż przed rozpoczęciem II wojny światowej w Krakowie żyło ok. 65 tys. Żydów.
Okupacja niemiecka to dla polskich Żydów czas straszny. Ponad 70 lat temu w dzielnicy Podgórze okupanci założyli żydowskie getto. Teren otoczono drutem kolczastym, niedługo potem powstał mur. Za przekroczenie granicy getta bez specjalnej przepustki groziła kara śmierci. Wcześniej na Żydów wprowadzono liczne restrykcje, zabierano im majątki, konfiskowano przedsiębiorstwa, zakazywano korzystania z tramwajów czy kolei. W 1942 roku rozpoczęło się wysiedlanie Żydów z getta. Ludzi wywożono do obozów w Bełżcu i Płaszowie. Rok później przeprowadzono ostateczną likwidację getta. 8 tysięcy Żydów przesiedlono do obozu w Płaszowie, część do obozu Auschwitz­‍‑Birkenau, a około 2 tysięcy zostało zamordowanych. Wojnę na terenie Krakowa przeżyło około tysiąc Żydów.

Bogata kultura żydowska ma wielu pasjonatów. Wiele żydowskich świąt i zwyczajów związanych jest z wiarą w jednego Boga, która jest centralnym elementem kultury.
Jednym z najważniejszych żydowskich świąt jest Pascha. Obchodzi się ją na pamiątkę wyjścia Izraelitów z niewoli egipskiej. Święto przypada w tym samym czasie co chrześcijańska Wielkanoc. Pascha trwa 7 dni, a poza Izraelem 8. Pierwszego wieczoru Paschy, czyli w wieczór sederowy spożywana jest uroczysta kolacja. Żydzi jedzą wtedy pieczony udziec, gorzkie zioła i niekwaszony chleb, czyli macę. Żydowskie jedzenie musi być koszerne, tzn. przygotowane według szczegółowych, bardzo restrykcyjnych zasad. Na przykład niedopuszczalne jest jedzenie niektórych gatunków zwierząt czy części mięsa. Potraw mlecznych i mięsnych nigdy nie łączy się razem, spożywane są osobno, a dzielić je musi kilkugodzinna przerwa. Nawet naczynia i sztućce muszą być koszerne - przynajmniej raz zanurza się je w mykwie, specjalnym zbiorniku z wodą do rytualnych obmyć. Po zakończeniu Paschy następuje okres żałobny, w którym Żydzi nie wyprawiają wesel, nie strzygą włosów ani się nie golą.
Na przełomie listopada i grudnia rozpoczyna się Chanuka. Trwa 8 dni i upamiętnia powstanie żydowskiego rodu kapłańskiego - Machabeuszy. Centralnym punktem Chanuki jest zapalanie świateł, każdego dnia święta po jednym. Używa się do tego chanukiji - specjalnego świecznika z 9­‍cioma ramionami, z których jedno służy do zapalania pozostałych świec. Świece zapala głowa rodziny, po czym odmawia się błogosławieństwo. Według tradycji spożywa się naleśniki z serem, placki ziemniaczane lub pączki z dżemem. Chanuka znana jest także jako „święto świateł".

Kraków nie zapomniał o kulturze, która przez wieki współtworzyła nasze miasto. Od 1988 roku tu odbywa się Festiwal Kultury Żydowskiej. Jego celem jest przede wszystkim popularyzacja żydowskiej kultury i tradycji. Stałym punktem festiwalu jest koncert „Szalom na Szerokiej". Na scenie występują zespoły z całego świata wykonujące różne rodzaje muzyki żydowskiej - od tradycyjnej, ludowej poprzez religijną aż po rozrywkową, połączoną z nowoczesnym brzmieniem. Podczas festiwalu nie brakuje warsztatów, filmów i wystaw o tematyce żydowskiej. W poprzednim roku uczestnicy mogli nauczyć się tańczyć i śpiewać, tak jak robią to w Izraelu, zwiedzić synagogi, czy spróbować tradycyjnej żydowskiej kuchni. Festiwal Kultury Żydowskiej jest dziś jednym z najważniejszych i największych tego typu wydarzeń nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Stał się miejscem spotkań ludzi z całego świata, Żydów i tych, których pasjonuje żydowska kultura.
Różnorodność i bogactwo żydowskiej kultury godne są podziwu. Zachwycają żydowskie święta, muzyka czy tradycje. Zadziwia także ich długa i barwna historia, w którą z pewnością warto się zagłębić.